Zoals we eerder aantoonden (hier en hier) deed KRO-NCRV programma Pointer in haar ijver om Clintel en RES in Beeld zwart te maken aan ‘liegen en bedriegen’. Drie tweets die niets met discussies over windmolens te maken hadden (maar met kerkbezoek en het sinterklaasjournaal) werden gebruikt als ‘bewijs’ tegen de website RES in Beeld. Het idee zou dan zijn dat foto’s van RES in Beeld zouden hebben geleid tot ophef onder burgers wat weer zou hebben geleid tot online ‘bedreigingen’ richting een wethouder in Wijk bij Duurstede. Ook toonden we aan dat de beschuldiging van boer Peter van Rooijen, die ons beschuldigde van “liegen en bedriegen”, kant noch wal raakte. RES in Beeld heeft nooit visualisaties gemaakt van het erf van boer Peter en hij wil helemaal geen molen in het kader van de RES (molens met een hoogte tot wel 240 meter tiphoogte) maar een agrarische molen met een tiphoogte van slechts 23 meter. Deze casus werd er dus met de haren bijgesleept door Pointer zonder de kijker daar duidelijk over te informeren.

In deze derde aflevering van de ontmaskering van de ‘onderzoeksjournalistiek’ van KRO-Pointer komen we bij de kern van de zaak, de beschuldiging waar voor Pointer alle andere beschuldigingen mee samenhangen: RES in Beeld zou “desinformatie” verspreiden door windmolens “structureel” of “consequent” te groot af te beelden. Hiermee proberen we klimaatbeleid te frustreren. Naast de uitzending op 14 maart verscheen er een zeer lang artikel (3300 woorden) op de website van Pointer dat (mede door de lengte) ongetwijfeld de indruk moest wekken dat hier diepgravend onderzoeksjournalistiek werk is verricht door de onderzoeksjournalisten die zichzelf beschouwen als “de top van de onderzoeksjournalistiek” in Nederland want zij introduceren zichzelf als volgt: “Pointer behoort tot de top van de onderzoeksjournalistiek in Nederland.”

Dit bijna on-Nederlandse zelfvertrouwen is mooi maar in de sport zeggen we: je bent zo goed als je laatste wedstrijd. Hoe goed was Pointer in hun uitzending van 14 maart en hun begeleidende artikel op de website? Die vraag behandelen we in deel 3 van onze serie over de Pointer-uitzending.

Desinformatie
Dat Pointer de website RES in Beeld (een project van Clintel) verwijt aan desinformatie te doen steekt het programma niet onder stoelen of banken. “Anti-windmolenlobbyist verspreidt desinformatie” luidt de kop boven het online artikel en de intro begint als volgt: “Lobbyclub RES in Beeld – onderdeel van de klimaatsceptische organisatie Clintel – probeert de ontwikkeling van windmolenparken en zonnevelden in verschillende gemeenten tegen te houden door desinformatie te verspreiden en burgers tegen de plannen op te zetten.”
In totaal gebruikte Pointer (in de uitzending, transcriptie hier, en online) maar liefst 15 keer het woord “desinformatie”, vier keer de variant “misinformatie” en diverse andere varianten zoals misleidende informatie, onjuiste informatie, manipulatie, trucagefoto’s en schrikbeelden. De laatste twee woorden hinten waarop Pointer doelt als het spreekt over desinformatie. RES in Beeld zou bij visualisatie van toekomstige windmolens die molens “structureel” of “consequent” te groot afbeelden. In de uitzending wordt dit als volgt verwoord:

Peter Keizer (journalist van Pointer): “Wij proberen niet een beeld neer te zetten. We doen gewoon onderzoek naar een situatie en wat u met RES in Beeld doet. En wij zien dat u afbeeldingen verspreidt die niet kloppen. De windmolens die jullie afbeelden zijn consequent groter.”

Even iets over de totstandkoming van de uitzending en het contact dat RES in Beeld had met Peter Keizer van Pointer. Dat contact verliep via Willem Joustra, die de projectleider is van RES in Beeld. Hij werd enkele weken voor de uitzending benaderd met een hele lijst aan vragen. Een opvallende was de volgende vraag:

RES in Beeld maakt afbeeldingen van windmolens op plekken waar mogelijk windparken komen. Wij hebben vijf van die afbeeldingen laten controleren door experts van Windplanner, de makers van de software die u gebruikt om die afbeeldingen te maken. Zij geven aan dat uw afbeeldingen onjuist zijn. De windturbines worden structureel te groot afgebeeld of op verkeerde plekken gezet. Wat vindt u daarvan?

Het was duidelijk. Voor Pointer stond te strekking van de uitzending op dat moment al vast. RES in Beeld beeldt molens “structureel” te groot af en verspreidt daarmee dus “desinformatie”. In de uitzending wordt het woord “structureel” vervangen door het woord “consequent”. Pointer stelt tevens in de uitzending dat Clintel (deels) betaald wordt door de olie-industrie:

Pointer heeft eerder gepubliceerd over de organisatie die het werk van RES in Beeld financiert, stichting Clintel.
Peter Keizer: Dat is een lobbyclub waarvan we weten dat ze misinformatie verspreiden. De stichting wordt gefinancierd deels door de olie-industrie. Stichting Clintel heeft eigenlijk als doel om klimaatbeleid tegen te houden en plannen om van fossiele brandstoffen af te stappen te frustreren.

Met deze beschuldiging erbij is Pointers ‘verhaal’ helemaal rond. Want Clintel heeft dus een financieel motief om bewust desinformatie te verspreiden over windmolens om daarmee “klimaatbeleid tegen te houden en plannen om van fossiele brandstoffen af te stappen te frustreren”. Wat moet het toch heerlijk overzichtelijk zijn in het hoofd van de ‘onderzoeksjournalisten’ van Pointer. In het klimaatdebat heb je good guys en bad guys. De ‘goeden’ maken zich zorgen over klimaatverandering, willen zo snel mogelijk van fossiel af en pleiten daarom voor duurzame ‘oplossingen’ als zon en wind (maar liever niet kernenergie). De ‘slechten’ hebben financieel belang bij het gebruik van fossiele brandstoffen, ontkennen daarom klimaatverandering (ondergetekende wordt door Pointer daadwerkelijk “klimaatontkenner” genoemd) en proberen er om die reden alles aan te doen om klimaatbeleid te frustreren. Dat zelfs GroenLinks en D66-stemmende bewoners van IJburg liever geen windmolens van 250 meter hoogte in de achtertuin hebben en dat er landelijk tientallen actiegroepen strijden tegen plannen voor windmolens, zonneparken of biomassacentrales, past minder goed in het narratief van Pointer.

Slechts vier foto’s
In het eerste mailcontact schrijft Pointer dat het 5 afbeeldingen van RES in Beeld heeft laten controleren door het bedrijf Windplanner, van wie wij de software zouden gebruiken. Dat laatste is onjuist. Toen wij twee jaar geleden begonnen met RES in Beeld hebben we wel contact gehad met Windplanner en gevraagd of wij hun software konden gebruiken maar financieel was dat (bij lange na) niet haalbaar. Het zou neerkomen op honderden euro’s per visualisatie. Dat geld heeft Clintel niet waarmee we meteen die andere leugen van Pointer kunnen ontkrachten: Clintel wordt niet betaald door de olie-industrie. Geen cent hebben wij ontvangen uit die hoek. Niks, nada, noppes. Follow the Money en Pointer kwamen twee jaar geleden voor het eerst met die beschuldiging en die hebben we destijds al weersproken. Maar het bloed kruipt blijkbaar waar het niet gaan kan. Dat Pointer geen bewijs heeft voor hun beschuldiging weerhoudt hen – de top van de onderzoeksjournalistiek in Nederland – er niet van de bewering opnieuw de ether in te slingeren.

Van de vijf afbeeldingen die Windplanner gecontroleerd zou hebben blijven er ten tijde van de uitzending nog vier over. Windplanner laat in een schriftelijke reactie aan ons weten dat de vijfde afbeelding door hen vanwege “tijdgebrek” niet onderzocht is. Vier afbeeldingen, dat klinkt niet als veel. Hoeveel afbeeldingen staan er op RES in Beeld? De datajournalisten van Pointer melden dat wij beeld hebben van 77 gemeentes. Maar gemeentes bestrijken dikwijls meerdere plaatsen. Wij zijn ook even gaan tellen en kwamen tot 145 artikelen met visualisaties. In totaal gaat het om 368 foto’s (vooral van windmolens maar ook van zonneparken) en 25 filmpjes. Bijna 400 visualisaties dus. Vier van vierhonderd, dat is één procent!

Hoe zijn die vier geselecteerd door Pointer? We vragen het meerdere malen maar krijgen geen antwoord. En tv-makers zijn altijd op zoek naar bruikbaar bewegend beeld, toch? Erwin Zwart van het bedrijf Fabrique Computer Graphics is een specialist op het gebied van visualisaties. Hij maakte meerdere bewegende visualisaties voor RES in Beeld zoals deze impressie van mogelijke toekomstige windmolens bij Wijk bij Duurstede, een gemeente die nota bene een sleutelrol speelt in de aflevering van Pointer:

Zijn deze filmpjes die op het youtube-kanaal van RES in Beeld staan bekeken en onderzocht door Pointer en zo ja wat waren de bevindingen? Of zijn ze niet onderzocht en zo ja waarom dan niet? We komen het niet te weten.

Hoe dan ook, slechts vier afbeeldingen van in totaal bijna 400 onderzoeken, niet duidelijk (willen) maken hoe en door wie die vier afbeeldingen geselecteerd zijn en dan vervolgens concluderen dat onze molens “structureel” of “consequent” te groot zijn afgebeeld is nogal… laten we het voorzichtig formuleren, kras.

Zijn die afbeeldingen dan tenminste nog enigszins gespreid over Nederland? Zelfs dat niet. Eén afbeelding is gemaakt in Langbroek (gemeente Wijk bij Duurstede, de gemeente die een sleutelrol speelt in de uitzending) maar de drie andere gecheckte afbeeldingen komen alle uit Beuningen, een gemeente die tegen Nijmegen aan ligt. Waarom drie uit één gemeente? Wederom stilte van de kant van Pointer. Maar enig speurwerk geeft wel een hint.

Andere locaties
Bij gebrek aan geavanceerde software zoals die van Windplanner is RES in Beeld ‘veroordeeld’ tot het gebruik van meer handmatige methodes om windmolens in foto’s te plaatsen. Dat doen we naar eer en geweten en zeker niet met de intentie om bewust te misleiden. De werkelijkheid is voor veel bewoners al erg genoeg, daar is geen overdrijving voor nodig. Op de website leggen we uit hoe we te werk gaan. Deze methode is niet exact, afwijkingen zijn daarom mogelijk. We beschrijven dat als volgt:

Hoe waarheidsgetrouw is dat? We weten niet of het een witte of grijze wordt, dus dat is een gokje. We weten ook niet of de toekomstige molen precies op dit punt staat. Het kan een meter of 40 schelen. Wat we wel weten is dat de hoogte in het plaatje binnen redelijke tolerantiegrenzen klopt. Pas als Freek volgend jaar een foto stuurt als alles er staat weten we hoe waarheidsgetrouw het precies is. Voor nu valt dit binnen redelijke tolerantiegrenzen.

Pointer vertaalt deze uitleg als volgt: jullie afbeeldingen kloppen dus niet. En in de telefoongesprekken die gevoerd zijn tussen Peter Keizer en Willem Joustra (en die zonder toestemming van onze kant zijn gebruikt in de uitzending) bleef Keizer dit dus tot vervelens toe herhalen:

Peter Keizer: “Wij proberen niet een beeld neer te zetten. We doen gewoon onderzoek naar een situatie en wat u met RIB doet. En wij zien dat u afbeeldingen verspreidt die niet kloppen. De windmolens die jullie afbeelden zijn consequent groter.”
Joustra: “Op de site heb je kunnen lezen, als je de site had gelezen, dat het visualisaties zijn en dat er altijd afwijkingen van de werkelijkheid kunnen zijn. Want het ding staat er namelijk nog niet, dus je weet nooit precies wat de plek is.”
Keizer: “Dan begrijp ik u goed dat de afbeeldingen die jullie maken niet naar de waarheid zijn maar een interpretatie daarvan.”
Joustra: “ja weet je, dit frame dus. Dit is waarom het moeilijk is om met jou te praten.”

In de uitzending wordt Joustra ook nog verweten dat hij niet op camera wil reageren. De uiteindelijke reden daarvoor was dat wij als voorwaarde hadden gesteld dat we het interview ook zelf mochten opnemen en integraal online mochten zetten. Pointer ging daar niet mee akkoord.

Na deze lange aanloop, wat zou er precies niet deugen aan de vier door Pointer geselecteerde afbeeldingen? We lopen ze een voor een met u door. De eerste is genomen in Langbroek en speelt een sleutelrol in de uitzending omdat wethouder Hans Marchal van Wijk bij Duurstede last gehad zou hebben van deze afbeelding.

Linksboven de afbeelding van RES in Beeld, rechtsonder de volgens Windplanner ‘correcte’ weergave. Bij RES in Beeld zijn drie windmolens te zien, bij Windplanner is de derde niet meer te zien. Tevens zijn de molens bij Windplanner inderdaad kleiner dan bij RES in Beeld.
Wat valt nog meer op? Het camerastandpunt is niet precies hetzelfde. Links van het huis zie je bij Windplanner meer bosschages dan bij RES in Beeld. Bij RES in Beeld zie je aan de rechterkant de weg doorlopen, bij Windplanner niet. De atmosferische omstandigheden zijn ook niet echt vergelijkbaar, het is ronduit mistig op de foto van Windplanner wat het zicht uiteraard niet ten goede komt.
Waarom heeft Windplanner niet hetzelfde camerastandpunt gekozen? We vermoeden dat Pointer en/of Windplanner niet de moeite hebben genomen om zelf een foto te maken en dat vermoeden wordt bevestigd door Windplanner. Er is een foto van Google Streetview gebruikt. Dus dat verklaart het afwijkende camerastandpunt. Maar belangrijker, de windmolens lijken op andere locaties te staan. Windplanner wil niet zeggen waar de molens precies staan maar in de uitzending zien we de medewerker van Windplanner voor een scherm zitten en daarop zijn drie blauwe kruisjes te zien, de locaties van de windmolens:

Op basis hiervan kunnen we inschatten waar de molens van Windplanner staan ten opzichte van die van RES in Beeld (in rood):

In rood dus de drie molens van RES in Beeld, in blauw die van Windplanner en in oranje molens uit een ArcGIS-kaart. Wij dachten lange tijd dat die ArcGIS-kaarten door de overheid beschikbaar werden gesteld, maar het bleek een anoniem iemand te zijn die die kaarten maakte. Lees meer daarover hier. In de ArcGIS-kaart zijn de molens op 600 meter van de bebouwing gezet. In Nederland is het echter ook toegestaan om molens op slechts 400 meter van bebouwing te zetten en dat is wat Willem Joustra dus deed in de foto van Langbroek. Windplanner beweert hetzelfde gedaan te hebben maar heeft de molens toch duidelijk verder weg gezet en de derde molen staat ook niet op één lijn met de twee andere molens. De andere locaties zijn dus de hoofdreden waarom de foto van Windplanner er anders uit ziet. De RES in Beeld foto is niet perse ‘fout’ en de Windplanner foto is niet perse ‘goed’, de visualisaties zijn beide mogelijk maar gewoon ‘anders’.

Beuningen
De overige drie ‘checks’ van Windplanner betreft dus foto’s van RES in Beeld uit Beuningen. Het gaat om dit artikel en dit artikel. Ook in dit geval komen de cameraposities van Windplanner in de buurt maar zijn ze net niet hetzelfde. Hier is de eerste:

Op het eerste gezicht lijken de twee foto’s min of meer hetzelfde maar als je iets langer kijkt, met name naar de posities van de molens dan vallen verschillen op. De eerste molen bij RES in Beeld staat duidelijk links ten opzichte van de lantaarnpaal die naast het huis staat, bij Windplanner is dat iets rechts van die lantaarnpaal. Rik Wouters, betrokken bij Stichting Tegenwind in Beuningen (zij strijden al meer dan tien jaar tegen windmolens in de gemeente, op dit moment loopt er een procedure bij de Raad van State), was de contactpersoon van RES in Beeld in Beuningen. Hij laat per e-mail weten dat zij de eerste molen op 800 meter afstand wilden plaatsen. Het lijkt erop dat die van Windplanner op iets van 1000 meter afstand staat. Verder weg en dus kleiner op de foto.

Windplanner maakte een hele serie visualisaties in opdracht van de gemeente Beuningen. Wij vragen Windplanner waarom ze niet dezelfde windmolenlocaties hebben gebruikt als wij. Windplanner draait in hun reactie de zaak om, zegt dat zij de locaties gebruikten die de gemeente hen opdroeg en vraagt ons waarom wij niet dezelfde windmolenlocaties gebruikten als zij.
Dat roept de vraag op welke foto’s er eerder waren. Windplanner geeft geen antwoord op onze vraag wanneer zij hun opdracht kregen. De Wayback Machine biedt net als bij de tweets van Pointer uitkomst. De vroegste melding van de website die Windplanner opzette rond hun visualisaties in Beuningen dateert van maart 2021. De twee artikelen op RES in Beeld (Beuningen en Ewijk) verschenen in september en oktober 2020, bijna een half jaar vóór die van Windplanner dus. Het is dus het meest aannemelijk dat de gemeente de foto’s van RES in Beeld gezien heeft en daarom ook deze drie cameralocaties aan Windplanner heeft doorgegeven. De gemeente liet de windmolens echter niet op dezelfde locaties zetten waardoor de foto’s er alsnog anders uitzien. Precies hetzelfde geldt ook voor Beuningen 2 en 3:

Bij Beuningen 2 is in de check slechts één molen geplaatst in plaats van twee en bij Beuningen 3 zijn de molens ook weer duidelijk op andere locaties geplaatst. Zeker de molen links is verder weg geplaatst dan de molen van RES in Beeld.

Kortom, geen enkele van de vier ‘checks’ is daadwerkelijk een factcheck. Windplanner kreeg zowel de camera- als de windmolenlocaties door van de gemeente. Niet toevallig gebruikte Windplanner in drie gevallen vrijwel exact dezelfde camera-positie als RES in Beeld. Maar voor de windmolens moest Windplanner van de gemeente Beuningen andere locaties gebruiken dan RES in Beeld gebruikte.
Pointer heeft voor de drie locaties in Beuningen gekozen omdat Windplanner dat werk nou eenmaal toch al had gedaan. Maar helaas gebruikte Windplanner daarbij andere windmolenlocaties dan RES in Beeld. Zowel Windplanner als Pointer laten na dit uit te leggen aan de kijker.
Pointer heeft dus zelf vrijwel geen onderzoek gedaan. Conclusie: van echte factchecks is zelfs bij de summiere selectie van Pointer van slechts vier foto’s helemaal geen sprake geweest. Pointer heeft nog niet eens overtuigend aangetoond dat deze vier foto’s niet kloppen laat staan dat RES in Beeld structureel windmolens te groot zou afbeelden.

Gerrit Hiemstra
In de uitzending wordt ook nog een tweet getoond van weerman Gerrit Hiemstra die wijst op een onjuiste foto van RES in Beeld.

Op twitter zien we dat gefotoshopt materiaal bij meer mensen begint op te vallen zoals bij weerman Gerrit Hiemstra. Tweet Hiemstra: “Ik laat graag een voorbeeld zien van de praktijken die tegenstanders van windmolens hanteren om inwoners voor de gek te houden met misleidende foto’s. De rechter foto is een misleidende foto, de linker foto is een realistische foto.”

Het ging om de volgende foto uit Veenendaal:

Er zat inderdaad een fout in die foto en RES in Beeld erkende de fout nog dezelfde dag en de foto werd ook op de site aangepast. Pointer laat echter na om dit te vermelden in de uitzending. Dit past waarschijnlijk niet goed in het beeld van RES in Beeld en Clintel als de ‘bad guys’.

Samenvattend
Pointer selecteerde slechts vier foto’s van RES in Beeld terwijl er bijna 400 afbeeldingen op de site staan. RES in Beeld publiceerde ook 25 filmpjes. Pointer analyseerde er geen een van. Eén foto was genomen in Langbroek, de overige drie in Beuningen. Pointer liet de vier foto’s onderzoeken door het bedrijf Windplanner, maar dat plaatste de molens op andere locaties dan RES in Beeld waardoor de foto’s er uiteraard ook anders uitzien. De beschuldiging van Pointer dat RES in Beeld molens “structureel” te groot afbeeldt en daarmee “desinformatie” verspreidt is dan ook op niets gebaseerd en zelf een vorm van grove misleiding en desinformatie.
RES in Beeld beschikt niet over geavanceerde software zoals die van Windplanner. Onze methodiek brengt zeker onzekerheden met zich mee. Maar RES in Beeld probeert naar eer en geweten de molens zo goed mogelijk te plaatsen in de foto’s. We staan ook open voor kritiek en passen de foto’s aan indien de kritiek terecht is. We werpen de beschuldigingen van Pointer dan ook van ons af.

Hoe goed was deze laatste ‘wedstrijd’ van Pointer nou? Na drie uitgebreide analyses moge het duidelijk zijn dat wij kunnen spreken van een wanprestatie. Als Pointer een voetbalteam zou zijn, dan zou het genadeloos uitgefloten worden door het eigen publiek. De uitzending van Pointer is de term onderzoeksjournalistiek überhaupt niet waard, laat staan dat hier de ’top van de Nederlandse onderzoeksjournalistiek’ aan het werk was. Pointer heeft zelf amper onderzoek gedaan en is vooral op zoek gegaan naar personen die RES in Beeld en Clintel graag willen ‘beschuldigen’. Die personen en hun beschuldigingen zijn met veel kunst- en vliegwerk aan elkaar geknoopt. Onderwijl heeft Pointer de eigen journalistieke code van de NPO flink aan haar laars gelapt.

Tenslotte nog één opmerking: voor burgers maakt het echt niet uit of een molen op een foto 10% te groot of te klein is afgebeeld. Burgers maken zich zorgen over horizonvervuiling, maar ook over geluidsoverlast en slagschaduw. Daarover woedt op dit moment een hevige discussie in windmolenland. Nederland heeft de soepelste afstandsnormen van Europa waardoor molens hier zeer dicht op bebouwing kunnen staan. Daarover zou de discussie moeten gaan. Maar Pointer heeft ervoor gekozen om eenzijdig een kleine speler in het veld (RES in Beeld) op onterechte gronden zwart te maken en de zorgen die er leven onder burgers blijven verder onbesproken. Een gemiste kans.